ما کودکی خود را با افسانه و قصه های کودکانه به یاد می آوریم. قصه ها، بی آن که آگاه باشیم، نطفه و نهاد شخصیت آینده و سرنوشت ها را پی ریزی می کنند، صورت و ظاهر این قصه ها شاید به مرور زمان به فراموشی سپرده شوند، اما جوهره ی نمادین آن ها همواره از کانون هستی ما حضوری فعال و قدرتمند دارد و می تواند چشمه ی خلاقیت و سر زندگی کودک در سال های آتی زندگی باشد. رسم زیبای قصه خوانی در شب و در وقت خواب علاوه بر ایجاد و تحکیم رابطه ی عاطفی با کودک، جزئی از اصول تربیت سنتی در تمام جهان است و فلسفه ی انجام آن، آماده ساختن کودک برای زندگی با رمز و راز و تأثیر گذاشتن بر ناخودآگاه اوست. چون وقتی کودک در حال خواب است، محتویات قصه به زیان شما، خود به خود به ضمیر ناخودآگاه وی منتقل می شود. رمزهای قصه در ضمیر ناخودآگاه او جایگزین می شوند تا در زمان لازم، ذهن و تخیل کودک را برای مواجهه با واقعیت آماده کنند و در عین حال او را در برابر اضطراب، ترس ها و ناشناخته های معمول در زندگی، مصون نگه دارند. بنابراین قصه های شب جنبه ی پالایش و درمانی دارند و کودک را در برابر هزار و یک پرسش و نکته ی گنگ و مهمی که ممکن است در طول روز برایش پیش آمده باشد، محافظت می کنند و این کار را با زبان نماد و رمز انجام می دهند. این سنت زیبا و تأثیر گذار، متأسفانه در جامعه ی پرتنش، پیچیده و پر شتاب امروزی، به تدریج رو به فراموشی می رود و امروز، کمتر مادری را می بینیم که قبل از خواب برای کودکش، قصه ای نقل کند و به ویژه در خانواده های شهری، تلویزیون، ویدئو، ماهواره و به ویژه کامپیوتر، به تدریج جای قصه گویی شبانه را گرفته اند، غافل از اینکه جوهره ی عاطفی و کارکرد تربیتی درمانی قصه های شب، قابلیت جایگزینی با هیچ شیوه و رسانه ی دیگری را ندارد. چرا که زبان قصه های شب، زبان نماد و رمز و راز است و تنها نماد است که می تواند در ناخودآگاه کودک تأثیری ماندگار بگذارد و او را از وحشت مواجهه با واقعیت بیرحم و عریان حفظ کند و در عین حال نوعی تصفیه و تزکیه ی عاطفی – هیجانی در او پدید آورد. به طوری که با هم ذات پنداری با قهرمان قصه (خود را جای قهرمان انگاشتن) بتواند بر اضطرابهای موهوم خود غلبه پیدا کند و به نوعی تخلیه هیجانی دست یابد و بتواند در برابر ترس های بی دلیل خود، از قوه ی هدایت شده ی تخیل در قصه های جن و پری کمک بگیرد.
حال ممکن است این سوال پیش بیاید که چرا از «قصه های شب» سخن می گوییم چرا سنت قصه خوانی و کتابخوانی در طول روز نمی تواند چنین تأثیری در روند شکل گیری شخصیت کودک داشته باشد؟
واقعیت این است که قصه صوتی کودکانه گویی و قصه خوانی در هر ساعت شبانه روز، می تواند به کودک در فهم واقعیت پرورش قوه ی تخیل، هنجاریابی و درک ارزش ها و مواجهه با استعدادهای شخصی کمک کند اما تأکید بر قصه های شب یا قصه های قبل از خواب که سنتی رو به زوال است، دقیقاً به دلیل تأثیر دوگانه و مضاعف قصه در زمان خواب صورت می گیرد. چرا که اولاً بافت، ساختار و فضای قصه های شب، باید با قصه های روز متفاوت باشند و دقیقاً بر مبنای ساختار قصه های عامیانه ی، مادربزرگان (یا به زبان تئوریک قصه شناسی بر مبنای قصه های جن و چری) استوار باشند و ثانیاً درست قبل از خواب کودک برای او خواند و یا نقل شوند، به طوری که بعد از آن، کودک به خواب رود و مجال القاء مفاهیم قصه به ناخودآگاه کودک فراهم آید.
حال باید دید که چرا قصه های شب، باید فضایی متفاوت از قصه های روز داشته باشند، و یا همان گونه که گفتیم از الگوی قصه های مادربزرگان و افسانه های جن و پری تبعیت کنند؟
اصلاً قصه های جن و پری جنسیت و قصه های مادربزرگان چه ویژگی خاصی دارد که آن ها را در روند شخصیت پردازی کودک، در موقعیت ممتازی قرار می دهد. این ویژگی را در عوالم زیر می توان خلاصه کرد. 1– تاکید بر تخیل به عنوان رکن اصلی 2- ایجاد فضای امن و مصون برای مواجهه با تخیل و واقعیت 3- استفاده از نظام نمادین برای تأثیربر ناخودآگاه و وحدانیت اجزای وجودی انسان. همان گونه که اشاره شد، قصه های شب معمولاً از فرهنگ عامیانه ی ما نشأت می گیرند و از گذشته های دور، نسل به نسل به ما رسیده اند و گویی در حافظه ی جمیع، جاودانه شده اند و به همین دلیل، خاصیتی تربیتی درمانی و شفابخش دارند.
این قصه ها به جای بازگویی صرف واقعیت، با ایجاد رمز و راز و هدایت تخیل کودک، حس کنجکاوی، خودانگیختگی و توانایی احساس کردن را برای کودک به ارمغان می آورند. توانایی درک تمام احساسات بشری مثل عشق، ترس، نفرت، امید و حتی سوگ و جدایی. اما جهان قصه در عین مطرح کردن تمام احساسات بشری، برای کودکان جای امنی است. چرا که همه ی این ها در مزان غیر واقعی «یکی بود و یکی نبود» یا «روزی روزگاری» اتفاق می افتد. پس اتفاقات آن به «خود راستین» کودک لطمه نمی زند و کودک در برابر عریانی خشن واقعیت احساس سرما و برهنگی نمی کند، این جهان با جهان قصه های واقع گرایانه و سراسر پند و اندرز افراد بالغ تفاوت دارد. چرا که جهان قصه های واقع گرایانه و اخلاقی، می توانند برای کودک تهدیدی محسوب شود. اما در قصه های عامیانه، یا قصه های جن و پری هر اتفاقی که بیفتد، کودک احساس خطر نمی کند، چرا که این اتفاق در جهان قصه رخ داده است و به همین دلیل کودک به عنوان یک شاهد، نظاره گر، از این قصه ها خود انگیختگی طبیعی، شور و شوق و مواجهه با احساسات بشری را می آموزد، بی آن که احساس کند شخصیتش لطمه دیده است. در واقع قصه های عامیانه فضایی آزاد و رها برای جولان تخیل و کشف و شهود را برای کودکان به همراه می روند.
عاشقم بر قهر و بر لطفش به جد برالعجب من عاشق این هر دو ضد
اما این فضای آزاد، کنترل نشده و وحشی نیست، بلکه دقیقاً از ساختار و الگوی واحد قصه های عامیانه که در آن شر محکوم به شکست است و نیکی در نهایت پیروز می شود، تعبیت می کند، اما جدال بین خیر و شر در قصه های عامیانه دلهره آور نیست، چرا که به زبان رمز که مناسب ترین زبان برای بیان مسائل ناخودآگاه است، به نمایش گذاشته می شود و این راز اثر بخشی و خاصیت درمانی قصه های شب است که مسائل مشترک نوع بشر و طریقه ی راه حل و فصل آن ها را به زبانی نمادین بیان می کند. در این مورد دکتر برونو بتلهایم، روان شناس معروف کودک که تحقیقات مفصلی بر جنبه های درمانی و تربیتی افسانه ها انجام داده است، به تفصیل در کتاب معروف خود تحت عنوان «کاربرد افسانه ها» که در ایران به نام «کاربرد افسون» ترجمه شده است، صحبت کرده است. دکتر بتلهایم اشاره می کند که هدف روان درمانی قصه ها، هماهنگ کردن هشیاری و ناهشیاری کودک و یا در واقع خودآگاه و ناخوداگاه اوست. فرد در صورتی می تواند تمامیت شخصیتی خود را پیدا کند که بین وجه هشیاری و ناهشیاری فردی و جمعی وی، مناسبات درستی برقرار شود. در قصه ها این مناسبات به صورت ازدواج دختر شاهزاده با پسر سلطان صورت می گیرد. دختر سلطان یا شاهزاده خانم بیانگر جلوه ای از ناهشیار است که باید از راه ازدواج و زناشویی با جنبه هشیار روان در آمیزد و این اتصال و اتحاد، به گونه ای نمادین، بیانگر هماهنگی و سازشی میان هشیاری و ناهشیاری بشر و درو اقع بیانگر تمامیت اجزاء وجودی اوست، تا بتواند نهاد (غرایز) را با «خود» (جنبه ی هشیار وجودش) و فراخود (وجدان و باید و نبایدهایش) هماهنگ کند و تنها در این صورت است که می تواند شاد و طبیعی و خودانگیخته باشد و همه ی توان و قدرت خود را در راه کمال و شکوفایی وجود خود به کار اندازد.
این همان وظیفه ای است که شهرزاد قصه گو در هزار و یک شب با قصه های پریان خود انجام می دهد، در واقع قصه گویی شهرزاد، وسیله ای برای روان درمانی شهریار بیمار و پالایش روانی اوست و البته شهرزاد این کار را با یک قصه و در طول یک شب انجام نمی دهد. چرا که نظام نمادین قصه باید به تدریج بر ناخودآگاه تأثیر کند. به همین دلیل، قصه گو شهرزاد به هزار و یک شب، یعنی زمانی معادل سه سال طول می کشد تا شهریار از طریق قصه های پیاپی، از افسردگی، بدبینی و ناراحتی روحی نجات یابد و بار دیگر تمامیت شخصیت خود را پیدا کند. پس توجه به خاصیت درمانی قصه در بطن فرهنگ شرق نهفته است و نکته ای است که امروزه روان شناسان غرب به عنوان یک تز پژوهشی، بر روی آن کار می کنند و اصلاً اصطلاح مفهوم «قصه درمانی» که از نیمه ی دوم قرن بیستم در غرب رواج یافت، از توجه به واقعیت درمانی نهفته در هزار و یک شب و قصه های شرقی، ناشی شده است. بتلهایم معتقد است که افسانه های جن و پری و افسانه های عامیانه که پدربزرگ ها و مادربزرگ ها تعریف می کردند، به ما کمک می کنند تا خویشتن را بهتر بشناسیم. چون ارزش های دوگانه و دوقطبی وجود ما در این قصه ها از هم جدا شده اند و هر کدام در وجود چهره ای متفاوت، تجلی یافته اند. و به همین علت، این قصه ها از قصه های پند آمیز معمولی که در کتب درسی و سیستم آموزشی واقع گرایانه وجود دارند، قدرت تأثیرگذاری بیشتری دارند و عملاً در جریان تکوین شخصیت پردازی به یاری کودک می شتابند. چرا که این قصه ها بر اساس خیال پردازی پرورش پیدا می کنند. برخی سیستمها و یا مربیان به غلط تصور می کنند که پرورش قوه ی تخیل، کودک را از واقعیت اطرافش دور می کند و این نوع ادبیات و قصه پردازی را برای او مفید نمی دانند، در صورتی که رویدادهای تخیلی، اساس شفای روحی هستند. چرا که ذهن کودک خردسال از دیدگاه بتلهایم دارای مجموعه ی در حال گسترش وسیعی است که اغلب از یک رشته نقوش ذهنی بی تناسب تشکیل شده است که فقط برخی از آن ها تکمیل شده اند. کودک با ذهن خود، فقط برخی جنبه های واقعیت را در می یابد و قوه ی تخیل، نقاط ضعفی را که در عدم درک کودک از جهان پیرامونش موجود است پر می کند. این نقاط ضعف بر اثر عدم رشد فکری و فقدان اطلاعات درست پدید می آید و همچنین فشارها و استرسهای درونی در هنگام مواجهه با واقعیت نیز باعث عدم درک مسائل و یا تحریف واقعیت می شود.
اما خیال پردازی نیز در همه حال، خالی از خطر نیست، ایجاد نوعی نظم و ساختار، از خطر خیال پردازی لجام گسیخته می کاهد، چرا که خیال پردازی غیر کنترل شده، خود می تواند باعث اضطراب و یا دور شدن از واقعیت شود. کودک طبیعی، خیال پردازی را با مشاهده ی قسمت هایی از واقعیت آغاز می کند. اگر خیال پردازی نظم و کنترلی نداشته باشد، ممکن است اشیاء در ذهن کودک چنان درهم آمیزند که به هیچ رو، قادر به نظم دادن و کنترل آن ها نباشد. برای این که کودک بتواند از عالم خیال به واقعیت بازگردد، وجود نوعی نظم ضروری است و افسانه های جن و پری این نظم را ایجاد می کنند. چرا که همانند ذهن کودک عمل می کنند، یعنی مثل خیال پردازی های کودک، معمولاً با بخشی از واقعیت آغاز می شوند (دختری که می خواهد به دیدار مادربزرگش برود، دختری که مادرش را از دست می دهد، مرد فقیری که یک شب هیچ غذایی با خود به خانه نمی آورد) اما در نهایت نتیجه ی این خیال پردزای ها، چندان روشن نیست. وقتی کودک با افسانه های جن و پری آشنا باشد، می داند که این افسانه ها به زبان اشارات یا نمادها با او سخن می گویند، نه به زبان واقعیت روزمره. در واقع از همان ابتدای داستان، مخاطب متوجه می شود که آن چه اتفاق می افتد، یک رشته واقعیت محسوس با اشخاص و مکان های واقعی نیست. کودک نیز با مفهومی که به نماد می دهد، از آن قصه ها برداشت خاص خود را دارد. از دیدگاه یونگ، بیماری روانی زاییده ی کمبود و یا ضعف کارکرد نمادین ذهن است. یعنی خودآگاهی نمی تواند با غرایز هماهنگ شود (فراخود با نهاد) و ذائقه غریزی به صورت خام ظاهر می شود و زبان حال نمادینی در خودآگاهی نمی یابیم. همین واژه «روزی روزگاری»، «در سرزمین دور» یا در «سرزمینی هزار سال پیش تر از این» ، یا «زیر گنبد کبود» و ... به کودک می فهماند که آنچه بیان خواهد شد، ربطی به اینجا و اکنون ندارد و سپس حوادثی روی می دهد که در آن ها منطق عادی و رابطه ی علت و معلولی وجود ندارد. چنانچه در رویا و کلیه جلوه های ناخودآگاه نیز چنین فضایی حاکم است. اما چرا بی زمانی قصه، می تواند بر ناخودآگاه ما تأثیر بگذارد؟ چون فرد به جای فردیت، با دنیای خارج قطع رابطه می کند و رفتاری ضد اجتماعی پیدا می کند. محتوای ناخودآگاه، پنهان ترین و در عین حال مبهم ترین حیطه برای انسان است و شدیدترین دل نگرانی ها و هم چنین عظیم ترین امیدواری ها را به وجود می آورد. حیطه ی ناخودآگاه محدود به زمان و مکان خاص یا توالی منطقی رویدادها نیست. ناخودآگاه ، بی اطلاع ما، ناگهان ما را به دورترین زمانهای زندگی مان بر می گرداند. به حیطه ی رویاهای اجدادمان – به رویاها و تصاویر ازلی بنابراین، عجیب ترین، کهن ترین، دورترین و درعین حال آشناترین جاهایی که افسانه ی جن و پری از آنها سخن می گوید، نمایشگر سفری به درون ذهن ما و به درون قلمروهای بی خبری و ناخودآگاه است (آنچه یونگ از نماد می بیند، منحصراً قدرت تألیف کننده و هماهنگی بخش آن، یعنی متعارف ترین و اخلاقی ترین عمل نماد است).
افسانه ی جن و پری اگرچه از همان شروع ساده ی خود وارد حوادث تخیلی می شود، اما با وجود پیچ و خمهای، طولانی، پیشرفت حوادث قصه از دست نمی رود و اگرچه قصه، کودک را به سفری در جهان شگفتی ها می برد، در پایان، با اطمینان بخش ترین شیوه، او را به عالم افسار تخیل برای مدتی کوتاه، خطری در بر ندارد، به شرطی که به طور دائم گرفتار آن نشویم. همان گونه که در پایان قصه، قهرمان به عالم واقع باز می گردد و سرنوشتی خوش، اما معمولی و بدون جادو پیدا می کند.
همانطور که ما از رویای خویش، شاد و سرحال بر می خیزیم تا بهتر، آماده ی مقابله با فشارهای واقعیت باشیم، در پایان قصه ی جن و پری نیز، قهرمان یا شخصاً یا بر اثر جادو به عالم واقع باز می گردد، در حالی که به مراتب بهتر از ابتدای داستان، قادر به در درست گرفتن زندگی خویش است. در اینجا بی مناسبت نیست که از دیدگاه زبان شناسان نیز نگاهی مسئله داشته باشیم، زبان شناسان معتقدند که زبان مفهوم سلبی است و نه ایجابی، و در واقع ما ماهیت را آنگونه که هست نمی فهیمم، بلکه از طریق مجرای زبان بهتر می فهمیم، به همین دلیل اشاره شد که این قصه ها باید قبل از خواب خوانده و یا گفته شوند چون خواب ادامه ی خیال پردازی و به نظم کشیدن تخیلات کودک را از طریق خیال پردازی به عهده می گیرد و انرژی ذهنی لازم را برای شروع یک روز جدید در اختیار او قرار می دهد. پژوهش هایی که اخیراً درباره ی رویا انجام شده است، نشان داده است که هرگاه کسی از رویا و خواب دیدن محروم باشد، حتی اگر بخوابد، ولی به مرحله ی خواب سبک یا رویابینی نرسد، دچار افسردگی می شود در زندگی واقعی، از نظر کنترل واقعیت دچار مشکل می شود. علت مشکل این است که فرد، فرصت آن را پیدا نمی کند که در عالم رویا، خود را از ید مسائل ناخودآگاه که به او هجوم می آورند رها سازد.
باید در نظر داشت که رویاهای کودک به اندازه ی رویای بزرگسال پیچیدگی ندارد. بنابراین به قصه های جن و پری بیشتر نیاز دارد.
بسیاری از روانشناسان معتقدند که اگر کودکی با افسانه های جن و پری آشنا شده باشد، ممکن است رویاهایش از نظر محتوا و مفهوم کم مایه تر باشد و در نتیجه در راه تسلط بر مشکلات زندگی چندان کمکی به او نمی کند، این مهمترین دلیل نیاز کودک به قصه های شب قبل از خواب است.
اما ممکن است برای بسیاری این پرسش پدید بیاید که چرا نباید شب هنگام قصه های منطبق با واقعیت برای کودک گفته شود؟ بسیاری از کسانی که تکیه بر واقعیت گرایی دارند، از عنصر خیال پردازی از قصه های عامیانه ایراد می گیرند. پاسخ به این سوال این است که اگر کودک همواره با قصه های واقع گرایانه مواجه باشد، ممکن است چنین نتیجه بگیرد که بخش عمده ی واقعیت درونی او و خیال پردازی هایش مورد قبول پدر و مادر نیست. از این رو خود را نسبت به زندگی درونی و ذهنی بیگانه می سازد و در نتیجه به سوی غنای فکری گام بر نمی دارد و بعدها ممکن است در سنین نوجوانی و جوانی که دیگر تحت سلطه ی عاطفی پدر و مادر قرار ندارد، از جهان ملموس و منطقی متنفر شود و از هرگونه روابط علت و معلولی بگریزد و تماماً به درون عالم خیال پناه ببرد. گویی که درصدد جبران چیزی است که در کودکی از دست داده است و این ممکن است در سنین بالاتر به جدایی کامل فرد از واقعیت منجر شود که پیامدهای خطرناکی را دربر دارد و آغاز سایکوز یا روان پریشی است. چنین شخصی حس می کند که هرگز در عالم واقع احساس رضایت کامل نمی کند وچون با فعالیتهای ناخودآگاه بیگانه می شود، قادر نیست توان ناخودآگاه خود را در جهت غنای زندگی خویش به کار ببرد. در این صورت زندگی دیگر نه خوشایند است و نه مزیتی عزیز و بی همتا که به انسان هدیه داده شده است.
به محض آن که فشارهای درونی کودک بر او چیره شود، تنها چیزی که او را آرام می کند و به او امید می بخشد، تجسم بخشیدن به آنها در عالم خارج است. اما مسئله ی مهم چگونگی این تجسم بخشیدن است. بی آن که این کاربر وجود کودک غالب گردد. کودک به تنهایی هنوز قادر به برقراری نظم در فراگردهای درونی خود و درک آنها نیست. افسانه های جن و پری مادربزرگان به کودک نشان می دهد که چگونه می تواند آرزوهای ویرانگر خود را در وجود یک شخصیت مجسم سازد و یا از شخصیت دیگر، به رضایت خاطر برسد و اصولاً چگونه با دغدغه های مخرب خود، سازگاری پیدا کند و آنها را پالایش کند.
وقتی آرزوهای کودک در وجود فرشته ای مهربان تجسم یافت، و انگیزه های ویرانگرش در وجود جادوگری پلید، و هراسهایش در وجود گرگی درنده و توقعات وجدانش در وجود پیری خردمند مجسم شد، آن زمان کودکی سرانجام قادر خواهد بود که گرایشهای متضاد خود را منظم سازد و از این هنگام است که شخصیت او به تدریج شکل می گیرد و در آینده، در برخورد با مسائل و مشکلات کمتر دچار اضطراب، از خود بیگانگی و آشفتگی درونی و مهتر از همه کمتر دچار احساس تناقض می شود.
